وتاری سمایل عەزەمی لەسەر هایکۆ

پێشەکی

لەو رۆژەوە کە وشەی ھایکۆلە رێگەی زمانی فارسیەوە لای شاعران و ھونەرمەندان و رۆشنبیران و دواتر لای خەڵکی ھۆگری شێعر بانگەشە بووە و وەک فورمێکی زۆر کورتی شێعری ژاپۆن ناسراوە تا ئێستایش زۆر کەس پێ یان وا بووە ھەر شێعرێکی زۆر کورت ھایکۆ یان بە قەولی رەخنەگرانی فارس زمان ((ھایکۆوار)) یانێ شتێک وەکوو ھایکۆ بووە ، ئێمەیش بە پەیڕەوی لەو روانینە زۆر جار ھەر شێعرێکی زۆر کورتمان بە ھایکۆ ناسیوە .

زۆر جار لە دانیشتنە ئەدەبیەکانا ھەرکەشێعرێکی کورت ئەخوێنرایەوە دەس بەجێ بە ھایکۆ ناویان لێ ئەبرد . ھەر بۆیە زۆر کەس بۆ خۆماڵی کردنەوەی ئەو نووسینانە یان دەر چوون لە دەس تانەی رەخنەگران و بیسەرانی شێعر لە ژێر ناوی دیکە وەکوو شێعری زۆرکورت یان شەپۆلە شێعر و چرکانە و ئێلھام و موبایلە شێعر و ... زۆر ناوی تر لە فارسی و کوردی دا ھەولیان داوە مۆدێلێک وەکوو ھایکۆ لەم زمانانە دا بخولقێنن ، بەلام رەنگە کەمتر بیریان لەوە کردبێتەوە کە شێعری کورت و زۆر کورت بە شێوەی تاک بەیت و روباعی و دوبەیتی و چوارپارە و ... ھەر لە کۆنەوە لە شێعری ئێمەدا بوونی ھەبووە و زۆر جاریش لەوانە کورتتر لە رێگای مەتەڵەکانەوە ھەندێ مەبەستیان پێکاوە . ھێندێکیش تەنیا قەوارەکەیان دیوە و تێکوشاون لەو قەوارەو قاپەدا بە زمانی خۆیان مەبەستێک یان وێنەیەک بنەخشێنن . لەم ساڵانەی دوایی لە ئەدەبن فارسی دا لە رێگای چەندینی وەرگێران و لێکوڵینەوەی جددی یەوە ، ئەو فورمە شێعریە زیاتر ناسێندرا و ئێمەیش وەکوو شاعران و خوێنەرانی شێعر لە رێگەی ئەو وەرگێڕانانە وە تادێ زیاتر لە دنیای دەروونی و مەبەستی ھایکۆ تێئەگەین . ھەر بۆیە باس کردنی زیاتر لە سەر بوون و نەبوونی ھایکۆی کوردی لێکدانەوە و گوێ گرتن و خوێندنەوەی ئەو ھایکۆیانەی تا ئێستا بە زمانی کوردی نووسراون ، جگە لەوەی فامی لایەنگرانی شێعری کوردی لە سەر ئەو فورمە شێعرییە زیاد ئەکات ، ھەروەھا ئەبێتە ھۆی کەشف و دۆزینەوەی ھێندێ لە لایەنە شاراوەکانی زمانی کوردی کە رەنگە تەنیا لەو فورمەدا خۆی ئەنوێنێ . ھیوادارم نموونەی ئەم کۆڕانە بەردەوام بێ و ھەروەھا سپاس و پێزانینی خۆم ئاراستەی بەرێز کاک خالید خاکی و کاک میلاد ئەمانووڵایی و ئەنجومەنی مەولەوی سەقز ئەکەم کە بە دلێکی فراوان و ماندوو نەبوونەوە ئەرکی بەڕێوەبردنی ئەم کۆڕەیان وە ئەستۆ گرت ھەروەھا سپاس بۆ ئەو بەرێزانەی قەبۆڵیان کرد وەکوو لایەنگریان رەخنەگریان بیسەری ھایکۆ لێرەبن و رێ بە پرسیارە تازەکان بدەن کە بە دوای وڵامدا بگەرێن ...

ھایکۆ

((پێکە نیوە ،

ئە و روژەی لە دایک بووە

زەرتوشت! ))

ھایکۆ فورمی باوی زۆرکۆرتی ژاپۆن کە ئەمڕۆژە بە شێوەی بڕگەی 5-7-5 ئەنوسرێ لە ماوەی سەدان ساڵ دا زۆر ئالۆگۆڕی بەسەردا ھاتووە تا گیشتووەتە ئەم قاپ و شێوازە ئەمڕۆییە .

دوای شرۆڤەو بانگەشەی ھایکۆ لە سەرانسەری جیھان، بەتایبەت رۆژئاوا ، زۆربەی شاعرانی پلەیەکی فەرانسە وەکوو پاول ئێلوار و پاول کڵودیۆل کۆمەڵە شێعری کورتیان بە سەرۆگرتن ((ئیلھام)) لە ھایکۆ نووسی . ھەروەھا ئێزرا پاوێند وتی . ئێس ئێلیۆتی ئینگلیزی کە دامەزرێنەری شێعری ((وێنە)) یین لە شێعری ئینگلیزی دا ، لە ژێر کاریگەری ھایکۆ ئەو کارەیان کرد .

رابینرات تاگۆری ھێندی – یەکەم کەس لە ئاسیا کە خەڵاتی نۆبێلی وەرگرت – کۆمەڵە شێعری (( گوڵ ئەستێرە))ی بە شێوەی ھایکۆ نووسی و بە دوو زمانی بەنگالی و ئینگلیزی بڵاوی کردەوە .

ئوکتاویووپاز – شاعری مەکزیکی و براوەی خەڵاتی نۆبێلی 1990 – بۆ یەکەم جار بە خوێندنەوەی نووسراوەکانی (( تابلادا))یەکەم کەس کە ھایکۆی بردە نێو زمانی ئیسپانیۆلی – بوو بەلایەنگرو ھۆگری ھایکۆ و بە یارمەتی کەسێکی ژاپۆنی کتێبی (( رێی تەسکی ھەرێمەکان )) نووسراوەی باشۆ ھایکۆ نووسی ژاپۆنی بە زمانی ئیسپانیۆلی وەرگێڕا و بڵاوی کردەوە .

یەکەم جار (( سوھراب سپێھری)) ھایکۆی ھێنایە ناو شێعری فارسیەوە .

ئەمڕو لە دونیادا دا زۆر شاعری گەورە ھەن کە بە زمانی ئێنگلیزی لە  فەرنسی و ئاڵمانی و ...و زور زمانی تر ھایکۆ ئەنووسن و وەکوو ھایکۆ نووسی سەرکەوتوو ناویان دەرکردووە لەو رێگەیەوە ژیان و جیھانی خۆیان بە شێوەیەکی جیاوازتر و واقعی تر ئەخەنە بەر چاوی خوێنەر .

فورمی ھایکۆ تایبەتمەندیەکانی لە باری قەوارە و نێوئاخنەوە ئەبێتە ھۆی ئەوەی کە زمان بە شێوازێکی جیاوازتر تاقی بکرێتەوە ، ھەر ئەو جیاوازبوونە ھۆیەکە کە خوێنەر زۆر جار دووگومانە لە نزیک بوونەوە و خوێندنی ھایکۆ ، بەڵام خوێنەری ئازا بە ناسینی تایبەتمەندیەکان و کەشف و دۆزینەوەی بەشی نەنووسراوی ھایکۆ ، خۆی ئەبێتە تەواوکەوی ھایکۆ و زۆر جاریش ئەبێ بە بەشێک لە شێعرەکەیان وێنەکە . ئەوەیش لە بەر تایبەتمەندی ھایکۆیە کە شتێک وەکوو کۆتایی تێیدا بوونی نیە ، ئەنجامێک بۆ گەیشتی خوێنەر بە تێگەیشتنێک لە ئارادا نیە ، تەنیا وێنەیەکە بۆ بیر کردنەوەیەکی رەھا ... نیوەی نووسراوەکەو نەوتراوی ھایکۆ لای خوێنەرە .

جگە لە بڕگەکان ،ھایکۆ بەگشتی ھێندێ تایبەتمەندی دەروونی ھەیە کە زۆر لە بڕگەکان گرنگترن . ھایکۆ لە باری قەوارەوە زۆر جار لە زمانەکانی تر دا شکاوە و بە کەمتر لە حەفرە بڕگەیش نووسراوە ، ھەروەک جەک کروئاک ، ھایکۆ نووسی ئەمریکی لە وڵامی پرسیارێکدا ئەڵێ : (( کاتێک زمانەکە جیاوازە ، نابێ زۆر دڵەڕاوکەی بڕگەکانمان ھەبێ ))

بە ڵام بەشی دەروونی ھایکۆ کە پێبەندە بە ئایینی ‌ذِن – بێ نیەتی ، رەمزی چێژ وەرگرتن لە ھایکۆ بووە و زۆربەی ھایکۆ نووسان تێکۆشاون تایبەتمەندیەکانی ئەو جۆرە روانیە وەک ، خۆلە بیر بردنەوە ، تێکەڵاو بوون لەگەل سروشت ، تەنیایی ، ئاوارەیی ، قەبووڵ کردنی ژیان بەو شێوەیە کە ھەیە ، نیشان دانی ناتەباییەکان و تێکەڵکردنی تەنزیان تەشەرێکی تایبەت بە ھایکۆ ، زیاتر بناسن و لە ھایکۆ نزیکتر ببنەوە .

ھەرچەن نووسین لە سەر فورمی ھایکۆ لە کوردەواری دا دێر دەستی پێ کردوە و نووسینە کان یان باشتر بڵێم ئەو شێعرانەی لە سەر فورمی ھایکۆ نووسراون زۆر کەمن بەڵام ھێندێکیان زیاتر لە ھایکۆ نزیک بوونەتەوە و بڕێکیشیان بە لە بەر چاوگرتنی جوگرافیای کوردەواری و فاکتەرە دەرەکی و ناوەکی یەکانی ھایکۆ توانیویانە زۆر سەرکەوتوو بن .

لێرە حەز ئەکەم چەن ھایکۆ بێنمەوە لە چەن ھایکۆ نووس بە بەراوەردکردنی بڕێک لەو تایبەتمەندیانەی کە لە ھایکۆکانیان ھاتووە :

بەفر ئەبارێ                                         لەبەر زستان                                   واران واریە

دارە کان                                        پەپوولەیەک بە تەنافەوە                    چەترێ ھا دەسیەوە

شکۆفەی بەڵاڵووک                               مانی گرتووە                                خارچگ

 ((س.ع.نامۆ))                                      ((ح.دروستکار))                            (( ح . بەخشوودە))

جگە لەوەی دوای خوێندنەوەی ئەم سێ ھایکۆیە ، روانینی ئێمە بۆ پەپوولەو زستان یان چەترو قارچک ئەگۆردرێ ، ھەست بە چوونە ناخی رووداوە سروشتیەکان ، ھێزی دیتن و ھەست پێکردنی دووبارەی سروشت وەک گیانلەبەرێک کە بەئەندازەی ئێمە بوونیان ھەبێ کەسایەتییان پێ ببەخشین بە شێوەیەک کە نەتوانین لە خۆمان جیا بیانبینین ، بەخشینی ھەست بەیەکبوون و تێکەڵبوونی سروشت و ئینسانە کان بە جۆرێک کە بەیەک ئەندازە بوونیان ھەبێت .

یان ئەم دوو ھایکۆیە کەلە ناکاو ئەمانحەنە ناوەراستی بەھارێکی جوانی کوردەواری و تێکەڵاوی سروشتیان ئەکەن:

پێم لەسەر بنە  کەمایەک                        نووستووە

کۆترێک فڕی                                لە بن گەڵا رێواس

زمانیشم !                                        کیسە لێ تینوو

((د – کارێزە))                                    ((س.ع.نامۆ))

تەنیایی و ئاوارەیی – ئاوارەیی یەکی خۆ خواست – یەکێکە لە سەرەکیترین فاکتەرەکانی ھایکۆ کە وشەکانیش رەنگە زیاتر بۆ دەربڕینی ئەو پانتا بێ دەرەتانە تەنیاییە بەکاردێن ، ئەو تەنیایی و ئاوارەییە رەنگە تەنیا تارادەیەک لەگەڵ سۆفیگەری لە فەرھەنگی خۆمان نزیک بێ ، ئاوارەیی یەک کە تیایدا ھیچت نەبێ و ھەست بکەی خاوەنی ھەموو شتێکی . دوورە تەرێزی بۆ فام کردنی سروشت و ئینسان و ژیان و ھەموو ئەو شتانەی کە بوونیان ھەیەو بوونیان نیە ... دوور بوون بۆ تێگەیشتنی زیاتر لە ھەموو شتێک

شوێن پێ یەک                        ئۆدکلۆنی کراس

بە سەر بەفرەکانەوە                ئارەق و پارەی گیرفانیش

کۆڵانێکی تەسک                      ئەسپێ

((نەوید))                               ((ش.گوڵابی ئازەر))

زۆر جار تەنیاییەکە لە دڵتەنگیەکی گەورەوە سەرچاوە ئەگرێ و وەک باس لە چارەنووسێکی نادیار و بێ ئەنجام کە تایبەتە بە ھایکۆ .

یادە کان                                     دووریت کلیلەی بەست

چەکەرەی گەنم                             ھەرەس بە ماڵم

لە ژێر بەفری زستان                       ((ح.دروستکار))

((س.ع.نامۆ))

زۆر جار قایل بوون بە ژیان بەو شێوەیەکە ھەیە و مل دانان و قەبووڵ کردنی رووداوەکان و نیشاندانیان بە ھەموو خۆشی و ناخۆشی و کەم و کۆڕی و بەرزی و نزمیەکانیەوە . ھایکۆ نووس نایەوێ دەسکاری شتەکان بکا یان بۆچوونی خۆ بسەپێنێ بەڵکوو بە  وشە حاڵەتەکە دەرئەخا :

جامانە بۆ کێو                    ھەیەسە ، دونیاسە                         لە نێو سکڵەکان

فەقیانە بۆ دار                       یەی رووژ، ئا                          چە ن پەڕی بە جێماوە

بەفری پاییزی                     یەی رووژ ، ئا                           کۆترە باریکە

(ح.دروستکار)                               (ح.بەخشوودە)                                  ( س.ع.نامۆ)

زۆر جار بە خوێندنەوەی ھایکۆیەک لە حاڵەت و بارودۆخێک قەرار ئەگرین کە ناتوانین بە ئاسانی باسی بکەین ، چەن وشە بەدوای یەکدا دێن وزەمەنێک ئەخولقێنن / بەڵام ئێمە ناتوانین ھەست بە لایەنی ئەرێنی یان نەرێنی ئەو حاڵەتە نەکەین ، پارادۆکسێک بە ھاوسەنگی و ھاودەنگی خستنە پال چەمکە ناتەبا و دژوازەکان . حاڵەتێکی تایبەت تێکەڵاوی راستی و تەنز

پام خلیسکا                                         م    وریا

زستان ، قا قا ...                                  ت     وریا

پێئەکەنێ!                                         چو قوفڵ گەنجە بڕیا !؟

( ئا . م . 15 ساڵان)                           ( ح . بەخشوودە)

ئاوێنەیەک                                   بەیەک گەیشتن

بۆ ریش تاشین                              لە جێژوانی دەور قورس

کانیاوێک                                   بە خەتی جاجمێک

(نەوید)                                    ( ح. دروستکار)

شەوی ھاوین                                            گرێ یان خوارد

گوڵە بەرۆژەی سەر لە خوار                        لە ئاوینەی باسەکەدا

مانگ لە نتو گۆم                                      نیگا کانمان

( ش.ا. باران)                                        (س.ع.نامۆ)

ئاسمان ، تاوسان

نان خوەی ورشنێ

(ح.بەخشوودە)

ھایکۆ تەنیا کایەکی زمانی نیە یان دانانی چەن وشە نیە بۆ سەرقاڵ کردنی خوێنەر یان پازڵێک نیە کە خوێنەر لە خۆیدا گوم بکات . بەڵکوو ھەڵگرتنی خوێنەرە بۆ گەڕان و پیاسە لە زەمەنێکی جیاوازو دانانی خوێنەر لە سەر کورسی شاعیر . ھەر بۆیە لەوپەڕی گرژی و ئارامی دا ھایکۆیەک بوونی ھەیە .

بە تەنافی حەوشەوە                    ھەستاوە

خۆی ھەڵواسیوە                      ھەڵمتکی شیرین

مانگ                                   لە چەوەندەر

( ح. دروستکار)                       (ک.د.ئازاد)

ئەڕۆین و                                    تۆقێک مێشوولە

دەنگی کڵوشەکان دێ                   ھەتاوی دومەو ئێوارە

لە ژێرپێماندا                              پرمەی ئەسپەکان

(س.ع.نامۆ)                                (س.ع.نامۆ)

ھایکۆ تەنیا شوێنێکە بۆ ئەوەی شتەکان و رووداوەکان ببینین و ھەندێ جاریش بزەیەک و بیرکردنەوەیەک ، ئەگریش پەیڤێک ھەیە تەنیا بۆ لابردنی دیواری نێوان شاعیر و خوێنەرە . لە ھایکۆدا باس لە ئامانجە گەورەکان و ئاواتە دوورەکان ناکرێ ، بە پێچەوانەوە شتە بەردەستەکان زق ئەکاتەوە بۆ راچکەناندنی خوێنەر :

بە دەم شایە تیمانەوە                         مانگ ماسێکیاو

بەرماڵەکەی کۆ ئەکاتەوە                   ئەڵگەڕایەوە دەریا

دایە گەورە                                     ماسی

(ح.دروستکار)                            ( ح. بەخشوودە)

ئیوارە                                                ھەر دوو بێ دەنگ

کڵاف یە کەرگ ئەڵکە ننەو                       (نەجمە) ژردی نێوانمانە

کرواسی دار ئەڵچپێ                                  (( شیرین دا مەچوو ... ))

((ح.بەخشوودە))                                      (س.ع. نامۆ)

ھەر چەند تەمەنی ھایکۆ لە زمانی کوردی دا زۆر کەم بەڵام خەڵکی ئێمە زۆربەی تایبەتمەندیەکانی ھایکۆیان لە تاک بەیتەکانا ھەیە و نزیکایەتی زۆر ھەیە لە تاک بەیتە کوردیەکان و بەشێک لە ھایکۆ . فەرھەنگ و داب و نەریتی ئێمە ھەندێ شتی تیایە کە لە بیرمان کردووە و ئەتوانین لە ھایکۆیەکدا دووبارە زیندوو یان بکەینەوە وەکوو تێکەڵ بوون لەگەڵ سروشت و دۆزینەوەی ئارامی و ئاسوودەیی و ھاودەنگ بوون لەگەڵ بوونەوەرەکان. ھەروەھا ھایکۆ دەرفەتێکە تا بتوانین ھەندێک لەو چەمک و بابەتانە شرۆڤە بکەین لە زماندا، کە تا ئێستا باسی نەکراوە و دەرەتانێکی نوێ لە زمانا بدۆزینەوە .