بە ناوی خوا
فورمەکانی کورتە شێعری نوێی کوردی
(بەشێک لە لێکۆڵینەوەیەکی بەرین تر)
یەکێ لەو تایبەت مەندییە دەقییانە کە پێکهاتەی شێعری نوێی کوردی لە شێعری سونەتیی شازدەکاتەوە، بابەتی "فوڕم"ە. فورم؛ سووژەیەکی تیوریی ئەدەبییە و ئاراستەکانیشی پۆلین کردنی بەرهەمە هونەرییەکانە لە رووی شکڵی دەرەکی و ناوەڕۆک (دەروون مایە)ەوە لە چەند خانەی بچووک تردا وەک: شێعر و پەخشان؛ شێعری کۆن و نوێ؛ شێعری درێژ و شێعری کورت و ...
لەم وتارەدا گشتییەتی شێعر بە پێ پێکهاتەی دەرەکی دەق بریتی لە ژمارە و کورت و درێژیی دێڕە شێعرییەکان( سەتر/ میسرەع) بە دوو بەشی "شێعری کورت" و "شێعری درێژ" و چۆنییەتی نووسین و رێک خستنیان خانەبەندی دەکرێت. لەم خانە بەندییەدا؛ پێکهاتەی رواڵەتیی شێعر، بریتی لە ژمارە و کورت و درێژیی دێڕە شێعرییەکان و پێکهاتەی دەروونیی شێعر (ناو دەقی) بریتی لە مانا و ناوەڕۆک دەبنە دوو پێوانەی سەرەکیی بۆ لێک جیاکردنەوەی شێعری درێژ و شێعری کورت.
لە مێژووی شێعری کلاسیکی فارسی دا، قاڵبەکانی وەک: موفرەدات،دووبەیتی و روباعی دەچنە خانەی شێعری کورتەوە. هەروەها کە قەسیدە و مەسنەوی و مەنزوومە، چەشنەکانی شێعری درێژی فارسیین. لە شێعری نوێ دا هاوکات لە گەڵ گۆڕینی پێکهاتەی رواڵەتیی و دەروون مایە؛ ناوەکانیش گۆڕدراون. بۆ نموونە " تەرح"، کورتە شێعرێکی فارسییە کە لە سێ تا شەش دێڕ پێکهاتبێ و ئەحمەدی شاملوو داهێنەری ئەم فوڕمەیە. ئەم شێعرەی شاملوو کە دەڵێ:
«شب با گلوی خونین
خوانده است دیرگاه
دریا نشسته سرد
یک شاخه در سیاهی جنگل
به سوی نور فریاد می کشد.»
یەکێ لە ناسراوترین تەرحەکانی کورتە شێعری فارسییە.
مەهدی ئەخەوان سالسیش کورتە شێعرەکانی خۆی بە "نەوخوسرەوانی" ناوبردووە:
«آب زلال و برگِ گل بَر آب
ماند به مَه در برکه ی مهتاب
وین هردو چون لبخند او درخواب.»
یا مەنسوور ئەوجی کە کورتە شێعرەکانی خۆی ناو ناوە:«شعرهایی به کوتاهی عُمر» بۆ نموونە:
«صبح و شبی سیاه
مجموع این دو:چشم تو!
این وصف چشم توست:
باغی درست سوخته در کهکشان برف»
بەڵام کاتێ شێعرێکی نوێی هێندە کورت لە ئاستی موفرەداتی کۆن لە عومرانی سەلاحی دەخوێنینەوە کە دەڵێ:
«شکوفه می دهد
این شاخه در بهار تنت»
یا نموونەیەک لە کورتە شێعرەکانی ئیسماعیلی خوویی کەبە "تەرح" ناودیار ی کردووە:
«شادی یک قطره باران
و انده آن قطره درمرداب»
ئیتر فوڕم و ناوی کورتە شێعر بۆیان درێژ و گەورەیە و ناچار دەبین بۆ پۆلین کردنی ئەم جۆرە کورتە شێعرانە، قاڵبێکی "کورت تر" پێناسە بکەین.
شایانی سەرنجە کە مێژووی هۆنینەوەی زۆربەی ئەو کورتە شێعرە فارسییانە ئاماژەی پێ کرا،دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە ٣٠ ساڵ پێش ئێستا. یانی بۆ سەردەمێک کە هێشتا بە شێوەیەکی بەرین لە گۆڕەپانی ئەدەبیی ئێران دا، ناو و نیشانی"هایکۆ " لە ئارادا نەبوو. (١)
بە مەبەستی بێچم بەندی و پۆلین کردنی "کورتە شێعر"ی کوردی پێویستە پێناسە و پێوانەیەک بۆ پێکهاتەی رواڵەتیی ئەم چەشنە ئەدەبییە ئاراستە بکرێت.
لە رووی چەندایەتییەوە دەتوانین بڵێین کە کورتە شێعر، چەشنێکە ژمارەی دێڕەکانی لە دووەوە دەست پێدەکا و لە ١٠ دێڕ تێ ناپەڕێ، هەروەها کە ئەژماری دێڕەکانی لە شەش یەکەی زمانیی (وشە) و رێزمانیی (ئامرازەکان)زیاتر نین. کورتە شێعر لە رووی چۆنایەتی و دەروون مایەشەوە سۆز و خەیاڵێکی بەرین و چەند رەهەندی ناگرێتە خۆی، بەڵکوو لە پێوەندییەکی ئۆرگانیکی و پێکهاتەیی دا، دۆزینەوەیەکی تاقانە لە ئەندیشە وهەست وخەیاڵ ئاراستە دەکات. بۆ نموونە:
بەهارێ،
یاسی پێکەنینی تۆ سەرخۆشی دەکردم
ئێستا،
ئەوەندە سەرخۆشم،
پێکەنین نامگرێتەوە. (ئەنوەر)
بەڵام لە رەوتی شێعری نویێ کوردی دا شێعری لەو چەشنە کورت تریش هۆنراوەتەوە کە دەکرێ لە ژێر ناوی «کورت تر» یا «کورتیلە شێعر» پێناسە بکرێت. لەم پێناوەدا چەند ناوێک دانراون، وەک:
یەک- پۆستێرە شێعر
کە یەکەم جار شێرکۆ بێکەس دای هێنا و دەفتەرێ لە کورتە شێعرەکانی خۆی (کازێوە- ١٩٧٨) لەو قاڵبەدا بڵاوکردەوە. هۆی ئەو ناوزەدکردنەشی ئاراستە و بەرجەستە بوونی "وێنا"ی شێعری بوو کە هەستی بینینی دەخستە گەڕ بۆ کەشفی وێنەی ئوبژێکتیڤ لە شێعرەکانی دا.
دوو- چرکانە
چەشنێکە لە کورتە شێعری نویێ کوردی کە لە شیعری کورت؛ کورت ترە. وەک لە ناخی مانای ناودیار کردنەکەدا ئاشکرایە بەرهەمی ماوەیەکی کورتی زەمانییە لە ئاستی برووسکەیەک کە قەڵەش دەخاتە دیواری تاریکی و رووناکییەکی کوت وپڕی لێ دەکەوێتەوە. چرکانە، رەوتێکی خێرایە لە هەست و هزر و خەیاڵی شاعێر کە دەسبەجێ ئێلهامی پێ دەکرێ یا کەشفی دەکات. بۆ نموونە:
گڕ ،
هەر مەشخەڵ و سووتمان نیە
لەو دیوی هەڵ لەرزینەوە. (ئەنوەر)
یا ئەم چەند کورتە شێعرە لە عەبدلقادری فەرامەرزی:
بۆنی ماچی ئاسمان و
گوڵی کێوی و
هەناسەی شنەی لێوە دێ،
ئەم رووبارەی
بەرەو شار دێ.
یا:
کاتێک دەنگم
گەیشتە گوێت
لات کردەوەو
سوورهەڵگەرای
کێ دەلێ دەنگ
رەنگی نیە! ( لە سەر شەقامی ساتەکان- ١٣٧٧)
لەم دواییانەدا سمایلی عەزەمی دووهەمین دەفتەری شێعرەکانی بە ناو
« چرکانەکانی ئێوارەیەکی نامۆ- ١٣٨٩» بڵاوکردەوە کەچەند «چرکانە»ی ئەم شاعێرەی لە خۆ گرتبوو. لەوانە:
لە هەر کوێ
شکۆفە بەهاری کەشف کرد
من لەوێم
دوورە خەو
با پۆزەی ئەم ئەسپە
بە عەتری نەفتالین رابێنین.
یا:
بەهارەو
لەداری باڵاتا
هەڵمێکی مەیلەوسەوز هەڵئەکات
خۆرێکی میوەیی دێتەلات
شکۆفەت بۆ دێنێ
پیاوێک
بە سێوت تەماحەو
هەنارت ئەدوێنێ.
سێ- هایکۆ
وەک ئاشکرایە زێدی ئەم چەشنە کورتە شێعرە وڵاتی ژاپۆنە وچەند ساڵێکە لە رێگای وەرگیڕانەوە بۆ زمانی فارسی لە گەڵی ئاشنا بووینە و بە هۆی سانایی مەبەست و ناسکیی هەست؛ سەرنجی شاعێران و هۆگرانی ئەدەبیاتی راکێشاوە. هەروا کە مێژووی هۆندنەوەی لە ئەدەبیاتی فارسی دا تەمەنێکی کەم تر لە ٢٥ ساڵی هەیە، مێژووی هۆنینەوەی هایکۆ بە زمانی کوردییش لە ١٠ ساڵ تێناپەڕێ.
حەیدەر دروستکار یەکێکە لەو هەستیار و هۆگرانەی هایکۆ کە توانیویەتی بە پابەندبوون بە پێناسە و تایبەتمەندییە هونەرییەکانی هایکۆ وەک کورتە شێعرێکی بڕگەیی ؛ هایکۆی ژاپۆنیی بکوردینێ. بۆ نموونە:
جامانە بۆ کێو،
فەقێیانەیەکیش بۆ دار.
بەفری پاییزی...!
بە شێوەیەکی راشکاوانە تایبەت مەندییە فورمییەکانی هایکۆ بەم جۆرە پێناسە دەکرێن:
- کورتە شێعرێکی بڕگەییە بریتی لە سێ دێڕ. دێڕەکانی یەکەم و سێهەمیان پێنچ ودێڕی دووەمیان حەوتە و لە سەر یەک دەبنە ١٧ بڕگە.
- هایکۆ کورتە شێعرێکی بێ سەروایە، بەڵام کێشی پەنجەیی یا بڕگەیی هەیە.
- تێم یا پەیامی هایکۆ روانینێکی راستەوخۆیە بۆ سروشتی ناوچەیەک کە شاعێرتیای دا ژیاوە. هەر بۆیە رەنگی خۆماڵی و دیمەنی سروشت و ژینگەی
شاعێر دەنوێنێتەوە.
- زمان لە هایکۆدا ساکار و دوور لە ئاڵۆزی و ئارایە ئەدەبییەکانە. پابەند بە رێزمانی باوە بی ئەوەی بنەماشکێنی تیای دا رووبدات.
- وێنا و خەیاڵی دووتۆی هایکۆ، بەرهەمی روانین و چرکە ساتە هوشیارەکانی زێهنی شاعێرە کە فکر و هێزی داهێنانی شاعێر بێچمی دڵخوازی پێ دەبەخشێت.
- هەر هایکۆیەک بە دوور لە راڤە هەڵگری و چەند مانایی، تاقە مانایەک لە خۆی دەگرێ. تەنیا چەمک و وێنایەک ئاراستە دەکا کە لای بەردەنگ روون و ئاشکرایە. هەروەها خوێنەر هەمان تێم و مانای لێ هەڵدەگرێتەوە کە شاعێر مەبەستییەتی.
- بیرۆکە و وێنای هایکۆ لە سەر تەوەرەی ئەستوونیی خەیاڵ و لە پێوەند لە گەڵ گشت بەشە ناوەکی و رواڵەتییەکانی دا بەرجەستە دەبێتەوە.
ئەم خاڵانە کە وەک تایبەت مەندییە سەرەکییەکانی هایکۆ دیاردەی پێکرا؛ پێناسەی ئەو هایکۆ رەسەنانەن کە بنەما و رەگەزی هایکۆکانی ئەمڕۆن. ئەمەش لە حاڵێک دایە کە ئەو کورتە شێعرانەی کە ئەمڕۆ بە ناوی هایکۆ دەهۆنرێنەوە و ئاراستە دەکرێن، جیاوازیی بەرچاوی لە گەڵ پێناسەکانی هایکۆی رەسەن هەیە، چونکوو لەو چوارچێوە دیاری کراوە، بڕیاردراوەی پێشوو، ترازاون و لەوانەیە هایکۆوێژان بە ناو «هایکۆی نوێ» یا«مودێڕن» بیانخەنە روو.
لە جیاوازییەکانی هایکۆی نوێ دەکری ئاماژە بە چەند خاڵی بەرجەستە بکەین. لەوانە:
- ژمارەی دێڕەشێعرییەکانیان لە سێ، تێ پەڕاندووە.
- کێشی پەنجەیی دێڕە شێعرییەکان بە گوێرەی ٥،٧،٥ بڕگە رەچاو ناکەن.
- بەخۆ بواردن لە وەسفی سروشت و بە تایبەت ساڵ و وەرزەکانی، روانگە و مانای هەمە رەنگ و بەربڵاوی تیا دەنوێننەوە.
- لە بواری زمان و زمانەوانیش دا بە ئازادییەکی زۆرترەوە باوەش بۆ هایکۆ دەگرنەوە.
بەم پێودانگانە «هایکۆی مودێڕن» شان لە شانی چرکانە ی کوردی دەدا و بۆی هەیە لە بەراوردکردنێکی ئەدەبی و فورمی دا، «چرکانەی کوردی» بژار و هاوتایەکی گونجاو بێ بۆ ئەو کورتە شێعرەکوردییانەی کە شاعێرەکان دەیانەوێ لە قاڵبی «هایکۆی ژاپۆنیی»دا بیهۆننەوە.
ئەنوەر مەعریفەت- گەلاوێژی ١٣٩٢
پەڕاوێز:
١- هەرچەند پێشینە و رەگەزی هایکۆ بەم فورمەی ئێستا لە زێدی خۆی دا زیاتر لە ٤٠٠ ساڵە بەڵام کۆششە سەرەتاییەکان بۆ ناساندنی هایکۆ لە ئێران دەگەڕێتەوە بۆ کۆتایی حەفتاکان.
ناونووسی
هایکۆی کوردانه و کتێبی ( با "با" چیتر نهتانخوسێنێ ) - سۆران حسەینی - بانە
بۆ نێلسۆن ماندێللا
چەن هایکۆ لە حەیدەر درووستکار
وتاری سمایل عەزەمی لەسەر هایکۆ